اولین بارقه‌های علمی کسب آگاهی از انتقال خون به کشف جریان خون ریوی توسط دانشمند اسلامی ابن‌النفیس در قرن سیزدهم میلادی و به‌دنبال آن کشف جریان خون توسط دانشمند انگلیسی ویلیام هاروی در سال 1616میلادی بازمی‌گردد. پس از آن دانشمندان مختلفی در پیشرفت علم انتقال خون نقش قابل توجهی ایفا کرده‌اند. می‌توان از جیمزبلاندل متخصص زنان و زایمان اسکاتلندی به‌عنوان یکی از نخستین مبدعان انتقال خون انسان به انسان برای مادران پس از زایمان با استفاده از دستگاه ابداعی خود همراه با جلوگیری از لخته شدن خون در سال1821 نام برد. در ادامه می‌توان به مواد ضد‌انعقاد بی‌کربنات سدیم مورد استفاده در سال1860 اشاره کرد که تمامی با توجه به عدم‌شناخت از انواع گروه‌های خونی نمی‌توانست برای بیماران گیرنده خون خالی از خطر باشد. بزرگ‌ترین تحول علمی در علم انتقال خون کشف گروه‌های خونی توسط دانشمند بزرگ اتریشی کارل لنداشنایدیر در اوایل قرن بیستم که کاهش خطر انتقال خون با درک بهتر از انواع گروه‌های خونی میان انسان‌ها را نوید می‌داد؛ دانشمندی که به پاس تلاش‌هایش در سال 1930برنده جایزه نوبل پزشکی شد و سالروز تولدش در چهاردهم ژوئن مصادف با 24خرداد‌ماه به‌عنوان سالروز جهانی اهدا‌کنندگان توسط سازمان جهانی بهداشت (WHO) اعلام شده است.
حال این سؤال مهم پیش می‌آید که آیا حجامت می‌تواند جایگزین اهدای خون شود و چرا افرادی که حجامت انجام می‌دهند با توجه به استانداردهای مراکز انتقال خون تا مدتی پس از حجامت از اهدای خون معاف هستند؟ در ابتدا باید بدانیم که شرایط اهدای خون برای داوطلبان آن با توجه به استانداردهای ملی هر کشور یا منطقه تنظیم و اعمال می‌شود؛ به‌عنوان مثال در کشور ایران افراد داوطلب اهدای خون باید دارای حداقل سن 18سال، حداقل وزن 50کیلو گرم، حداقل هموگلوبین باشند.
به‌طور کلی اهدا‌کنندگان از منظر سلامت مورد بررسی قرار می‌گیرند تا اطمینان حاصل شود که اهدای خون روی سلامت فرد اهداکننده و یا سلامت خون‌های اهدایی ایجاد خطر نمی‌کند. از نظر فرد داوطلب، اهدای خون نباید باعث تشدید یا ایجاد بیماری مانند کم خونی در فرد شود به همین منظور شرایطی که باعث به مخاطره انداختن سلامت فرد داوطلب می‌شود مانند سابقه بیماری‌های قلبی و عروقی، بیماری‌های خونی، غلظت پایین خون، بیماری‌های کلیوی، بارداری و شیردهی باید توسط پزشک آموزش‌دیده مراکز اهدای خون مورد بررسی قرار گیرد و پس از تأیید وی نسبت به گرفتن خون اقدام شود.
از طرفی ممکن است فرد داوطلب اهدای خون به ظاهر سالم باشد اما اهدای خون وی بتواند باعث به خطر انداختن سلامت گیرنده خون، به‌خصوص از نظر عوامل بیماریزای قابل انتقال توسط خون و فراورده‌های آن شود که این مهم با آموزش اهدا‌کنندگان قبل از اهدا با کمک وسایل کمک آموزشی ازجمله جزوه، بروشور، آموزش چهره به چهره و فیلم یا لوح‌های فشرده انجام می‌پذیرد. به علاوه این مهم توسط پزشک هنگام مصاحبه قبل از اهدا یا پس از اهدا با پیگیری تلفنی و تماس اهداکننده مبنی بر احتمال غیرسالم بودن خون اهدایی ادامه پیدا میکند. البته معافیت از اهدای خون به‌خاطر سلامت اهداکننده یا گیرنده خون می‌تواند به شکل موقت از چند روز تا یک سال یا به شکل دائم باشد؛ به‌عنوان مثال فرد دارای غلظت پایین هموگلوبین تا زمان رفع کم‌خونی خود از اهدای خون معاف است یا فردی که دارای سابقه واکسیناسیون بوده با توجه به نوع واکسن از دوهفته (مانند واکسن اوریون، فلج اطفال خوراکی و تیفوئید خوراکی) تا چهار هفته ( برای واکسیناسیون علیه سرخجه و آبله مرغان) از اهدای خون به شکل موقت معاف است یا مثلا با مصرف بعضی از داروها مانند آسپرین، فرد داوطلب تا 36ساعت پس از مصرف آخرین قرص آسپرین از اهدای خون به شکل موقت معاف است. در مواردی نیز فرد به‌خاطر فشار خون‌های غیرقابل کنترل یا تحت درمان یا نارسایی‌های کلیوی، قلبی و یا کبدی از اهدای خون به شکل دائم یا تا حل درمان قطعی بیماری معاف است. اما در مواردی نیز افراد داوطلب اهدای خون به‌خاطر سلامت گیرندگان خون موقتا یا به شکل دائم از اهدای خون معاف می‌شوند که می‌توان از سابقه تزریق خون، پیوند و عمل جراحی، خالکوبی و حجامت (مطابق استانداردهای ایران) نام برد که باعث معافیت یکساله فرد داوطلب از اهدای خون می‌شود.
در مقابل عللی مانند نتیجه آزمایش مثبت برای بیماری ایدز، سابقه هپاتیت ویروسی پس از 11سالگی، سابقه مصرف مواد‌مخدر تزریقی می‌تواند باعث معافیت دائم فرد از اهدای خون شود؛ هرچند لازمه بررسی و ارزیابی دقیق، کامل و صحیح داوطلبان اهدای خون، وجود مراکز متولی و ملی انتقال خون، کادر مجرب آموزش دیده، اجرای دستورالعمل‌های مشخص و واضح در مراکز انتقال خون، برنامه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی برای عموم مردم برای آشنا‌سازی آنها با اهمیت انتقال و شرایط اهدای خون و همچنین وجود نرم‌افزار و سخت‌افزارهای لازم برای ثبت موارد معافیت‌های موقت یا دائم است تا از ورود داوطلبان در دوره معافیت موقت و یا فعالیت دائم به چرخه انتقال خون ممانعت به عمل آید.
لازم به ذکر است که مهم‌ترین عامل تضمین‌کننده سلامت خون‌های اهدایی، اهدا‌کنندگان خون هستند. معمولا هر جامعه‌ای دارای میزان مشخص و محدودی از افراد متمایل به اهدای خون بوده و هرچه داوطلبان اهدای خون آگاهی بیشتری از اهمیت و شرایط اهدای خون داشته باشند، می‌توان انتظار تأثیر فزون‌تری را در سلامت خون‌های اهدایی داشت. لذا فرد اهداکننده خون با آگاهی از سلامت خود و نداشتن رفتارهای پرخطر به مراکز انتقال خون به شکل داوطلبانه و آگاهانه مراجعه و صادقانه به پرسش‌های مطروحه پاسخ می‌دهد و سپس درصورت داشتن شرایط موردنظر مراکز انتقال خون نسبت به اهدای خون اقدام میکند. بهتر آن است که این افراد آگاه و آموزش دیده به شکل مستمر و مداوم به اهدای خون اقدام کنند. گرچه اهدای خون دارای مزایای مثبت جسمی و روحی برای افراد اهداکننده است اما مراکز انتقال خون حق ندارند برای جذب افراد به تبلیغ مزایای اهدای خون بپردازند زیرا ممکن است تعدادی از افراد مراجعه‌کننده به مراکز انتقال خون تنها با انگیزه‌های شخصی به‌منظور حفظ و ارتقای سلامتی خود علاقه‌مند به اهدای خون باشند و ناخواسته و ناآگاهانه سلامت گیرندگان خون را به خطر بیندازند.
باید امید داشت که اهدا‌کنندگان خون دارای این تفکر و اندیشه باشند که هنوز برای خون جایگزینی وجود ندارد و جان و تداوم حیات هزاران بیمار در مراکز درمانی تنها و تنها وابسته به خون‌های اهدایی آنهاست؛ همچنین به اهدای خون به‌عنوان یک امر خداپسندانه، بشردوستانه و مسئولیت‌پذیری در قبال جامعه برای نجات همنوع خود بنگرند. آنها باید بدانند که اهدای خون در واقع یک نوع اهدای بافت است که در آن عضو پیوندی اهدایی، خون مایع و سیال فرد است؛ خون اهدایی‌ای که تداوم‌بخش زندگی بیمارانی مانند مبتلایان به تالاسمی و هموفیلی است؛ خونی که سالانه باعث نجات جان مادران هنگام تولد نوزادان می‌شود وزمینه انجام جراحی‌های بزرگ را فراهم میکند؛ خونی که باعث نجات هزاران جنین حین بارداری و نوزادان پس از تولد می‌شود؛ خونی که باعث تداوم درمان بیماران سرطانی پس از درمان با دارو‌های شیمی‌درمانی و پرتو‌درمانی می‌شود و خونی که نجات‌دهنده مصدومین حوادث مختلف ناشی از کار، جاده و یا بلایای طبیعی مانند زلزله می‌شود. پس بدانیم که خون،جایگزین ندارد و سرمایه و عامل حرکت چرخه مراکز انتقال خون در هر کشوری از رگ اهداکننده تا رگ بیمار، تنها اهدا‌کنندگان آگاه و آموزش دیده و سالم جامعه هستند. درصورتی که در حجامت فرد داوطلب جهت التیام و درمان بیماری یا پیشگیری از بیماری‌های احتمالی خود اقدام به حجامت میکند که شاید چنین فردی شرایط لازم را برای اهدای خون نداشته باشد و نیاز است پس از آگاهی در مورد شرایط اهدای خون و سلامتی خود نسبت به این کار اقدام کند.
این‌درحالی است‌که شاهد تبلیغات اشتباه و پرخطر مراکز حجامت هستیم که اهدای خون را با حجامت مقایسه کرده و اعلام می‌کنند که در حجامت خون بد و کثیف و بیماری‌زایی از بدن خارج می‌شود که برای سلامتی فرد مضر است و حجامت باعث درمان و یا جلوگیری از بیماری فردی می‌شود درحالی‌که در اهدای خون، خون معمولی از بدن خارج شده و جز برای نجات سایرین فایده دیگری ندارد. این تبلیغات باعث ایجاد شک و شبهه در مردم و جمعیت اهداکننده می‌شود که به کدام یک از مراکز ( انتقال خون و یا حجامت) مراجعه کنند؟ همانطور که قبلا نیز اشاره شد، اگر چه مستندات علمی موجود مزایای اهدای خون را نشان می‌دهند اما مراکز انتقال خون حق ندارند به‌خاطر سلامت گیرندگان خون و از منظر اخلاق پزشکی نسبت به تبلیغ آن برای جذب داوطلبان اهدای خون اقدام کنند.
از سوی دیگر شاهد تبلیغات غیرعلمی و غیراخلاقی تعدادی از افراد یا مراکز حجامت هستیم که تنها برای جذب تعداد بیشتر مراجعه‌کننده و برخورداری از منافع اقتصادی بیشتر، با تبلیغات و صحبت‌های اشتباه خود می‌توانند ضربه و خسران جبران‌ناپذیری به خیل و تعداد جمعیت اهدا‌کنندگان بالقوه هر جامعه وارد کنند.
لازم به ذکر است که خروج هر داوطلب بالقوه یا بالفعل اهداکننده خون از دایراه اهدا می‌تواند موجب کاهش ذخایر مراکز انتقال خون و عدم‌پاسخ دهی به نیاز خون مراکز درمانی کشور شود که مسلما باعث خسارت درمانی و اقتصادی به این مراکز با تأخیر در درمان افراد، تعویق و تأخیر در زمان‌های جراحی‌هایی مانند قلب و عروق، گوارش، زنان و زایمان، ارتوپدی یا سرطان‌ها خواهد شد و همچنین عدم‌تداوم درمان بیماران سرطانی تحت شیمی‌درمانی و رادیوتراپی و حتی عدم‌تداوم حیات بیمارانی مانند تالاسمی‌ها را درپی خواهد داشت.
دکتر حسن ابوالقاسمی؛ فوق تخصص هماتولوژی و انکولوژی اطفال، استاد و رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
دکتر احمد قره‌باغیان؛ دکتری تخصصی ایمنوهماتولوژی بالینی، دانشیار و مدیر گروه هماتولوژی و بانک خون دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
